MINISTRI ECCLESIAE. SŁUŻBA KOŚCIELNA I WITRYCY W DIECEZJI WŁOCŁAWSKIEJ W XVIII WIEKU

Ministri ecclesiae. Służba kościelna i witrycy w diecezji włocławskiej w XVIII wieku

Tomasz Nowicki

Lublin: TN KUL, 2011

ss. 475

Format B5

Oprawa miękka

ISBN 978-83-7306-525-3

W osiemnastowiecznych parafiach diecezji włocławskiej działalność świeckich miała różnorodny charakter. Jedni wspomagali rządcę parafii w zarządzie majątkiem przeznaczonym na utrzymanie świątyni. Wywodzili się spośród parafian pełniąc obowiązki witryków zwanych też często prowizorami. Inni służyli wspólnocie parafialnej poprzez upiększanie nabożeństw i obrzędów liturgicznych, nauczali dzieci uczęszczające do przykościelnej szkoły, dbali o przygotowanie świątyni do liturgii lub też bili w kościelne dzwony. W zależności od pełnionych zadań zwano ich organistami, kantorami, nauczycielami, zakrystianami, czy dzwonnikami. Pomocniczą rolę spełniali też napędzający organy kalikanci , kopiący groby grabarze, służący do mszy ministranci czy nawet nadzorowane przez plebanów położne odbierające porody. Nazewnictwo stosowane na określenie ministrów kościelnych było urozmaicone i często niejednoznaczne. Tak witrycy, jak i słudzy kościelni nie występowali we wszystkich parafiach. Znacznie częściej odnotowywano ich w parafiach pomorskich. Przez cały badany okres rosła liczba prowizorów, zwłaszcza na Kujawach. Natomiast wśród sług coraz rzadziej występowali kantorzy i nauczyciele wypierani przez organistów, którzy podejmowali zadania śpiewacze i edukacyjne. Często łączono też funkcje zakrystianina i dzwonnika. Nierzadko, szczególnie w uboższych wiejskich parafiach, większość obowiązków wykonywał jeden minister kościelny.

Ministrowie parafialni wywodzili się ze wszystkich stanów społecznych, ale tylko wyjątkowo pochodzili ze stanu szlacheckiego. W przypadku witryków regułą było, że w parafiach wiejskich byli to chłopi, a w miejskich mieszczanie, zwykle jednak wywodzący się z wiejskiej lub miejskiej elity i z pewnym doświadczeniem życiowym. Wśród sług kościelnych zapewne dość liczną grupę stanowili tacy, których ojcowie również pełnili w kościołach funkcje służebne.

Wymagania i potrzebne kwalifikacje uzależnione były od charakteru posługi, podobnie zróżnicowane były obowiązki. Z pewnością niemałe znaczenie przywiązywano do postawy religijnej i moralnej, do której jednak wizytatorzy biskupi nie mieli większych zastrzeżeń. Zapewne liczyła się również podstawowa wiedza w zakresie pisania i czytania. Powinności organistów, kantorów i nauczycieli wymagały bardziej zaawansowanych umiejętności. Z kolei wśród kalikantów, grabarzy, a nawet zakrystianów, mogli być ludzie bez jakiegokolwiek wykształcenia.